У перыяд нямецка-фашысцкай акупацыі (1941–1944) работа дзяржаўнага архіва Баранавіцкай вобласці была прыпынена. Немцы занялі горад 27 чэрвеня 1941 г. Своечасова эвакуіраваць углыб краіны ўдалося толькі 1 т дакументаў. За гады акупацыі было знішчана 11 тыс. спраў, 70 т неразабраных дакументаў.

Ужо ў першы месяц пасля вызвалення Баранавіч (8 ліпеня 1944 г.) архіў аднавіў сваю работу. Прымаліся тэрміновыя меры па выратаванні і прывядзенні ў парадак дакументаў, паляпшэнні ўмоў іх захоўвання. Знаходзіўся архіў па вул. Міцкевіча ў памяшканні, дзе раней была нямецкая кухня. Меліся тры невялікія пакоі агульнай плошчай 110 кв. м без стэлажоў, дакументы, а іх было 4 т, знаходзіліся проста на падлозе. На пачатак 1945 г. штат архіва складаў 20 чалавек, але ўкамплектаваны ў колькасці 14 чалавек, не хапала кваліфікаваных кадраў.

Да 1945 г. удалося ўпарадкаваць 64 фонды ў колькасці 12 043 справы. Дакументы дастаўлялі з 16 раённых дзяржархіваў. Большасць з іх (Стаўбцоўскі, Любчанскі, Мірскі, Карэліцкі, Гарадзішчанскі, Быценскі і інш.) былі цалкам разбураныя, дакументы спаленыя немцамі. У іншых архівах захаваліся дакументы пераважна перыяду акупацыі, толькі ў Навагрудскім архіве захаваліся дакументы польскага перыяду (1921–1939).

У сувязі з ліквідацыяй Баранавіцкай вобласці 8 студзеня 1954 г. і далучэннем яе тэрыторыі да Брэсцкай, архіў быў рэарганізаваны ў Баранавіцкі гарадскі дзяржаўны архіў. Знаходзіўся ён па-ранейшаму на вул. Міцкевіча, займаў яшчэ тры пакоі ў будынку былога аблвыканкама. Архівісты правялі вялікую работу па перадачы фондаў і асобных дакументаў арганізацый, якія раней дзейнічалі на тэрыторыі раёнаў, а цяпер адышлі ў іншыя вобласці. Былі перададзеныя дакументы ў дзяржархівы Гродзенскай, Пінскай, Бабруйскай, Мінскай, Полацкай, Брэсцкай, Маладзечанскай, Бранскай абласцей і г. Масквы. У сувязі з гэтым храналагічныя рамкі дакументаў, якія захоўваюцца ў архіве, звузіліся.

Згодна з пастановай Савета Міністраў БССР «Аб мерах па паляпшэнні архіўнай справы ў БССР» ад 11 лістапада 1963 г. Баранавіцкі гарадскі архіў быў скасаваны. На яго базе створаны Філіял дзяржаўнага архіва Брэсцкай вобласці. У зону яго абслугоўвання ўвайшла тэрыторыя г. Баранавічы, Баранавіцкага і Ляхавіцкага раёнаў, з 1956 г. — Ганцавіцкага раёна, з 1966 г. — Івацэвіцкага раёна. На канец 1963 г. у архіве захоўвалася 52 285 дакументаў.

У 1970 г. для архіва быў узведзены новы будынак па вул. Лісіна, 12. У верасні 1996 г. архіў быў пераўтвораны ў Занальны дзяржаўны архіў у г. Баранавічы. З 22 мая 2001 г. ён называўся «Навукова-метадычная ўстанова „Занальны дзяржаўны архіў у г. Баранавічы“». У сакавіку 2012 г. перайменаваны ва Установу «Занальны дзяржаўны архіў у г. Баранавічы».

Цяпер у Баранавіцкім архіве захоўваецца больш за 200 тыс. дакументаў за 1939–1941, 1944–2017 гг. У ХХІ ст. праводзілася алічбоўка дакументаў перыяду 1944–1945 гг., якія аднесеныя да асабліва каштоўных. Цяпер іх прагляд магчымы ў лічбавым выглядзе.

З самых цікавых дакументаў — звесткі на 1939–1940 гг.: спісы фабрык, заводаў, млыноў з указаннем іх уладальнікаў і месцазнаходжання; пашпарты гарадоў Баранавіцкай вобласці; даныя па суднаходстве ў басейне ракі Нёман у сярэдзіне ХІХ ст.; успаміны ўдзельнікаў рэвалюцыі 1917 г., рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, Вялікай Айчыннай вайны; лісты з франтоў; спісы грамадзян, якія былі вывезеныя ў нямецкае рабства, і загінуўшых у гады вайны; звесткі аб асобах, якія пражывалі на акупіраваных тэрыторыях Ляхавіцкага і Баранавіцкага раёнаў; дакументы аб аднясенні гаспадарак да ліку кулацкіх, аб нацыяналізацыі і інвентарызацыі домаўладанняў.

Крыніцамі камплектавання архіва з’яўляюцца 229 дзяржаўных органаў, іншых арганізацый г. Баранавічы, Баранавіцкага, Ганцавіцкага, Івацэвіцкага і Ляхавіцкага раёнаў. Штогод Баранавіцкі архіў папаўняецца на 3500–4200 дакументальных крыніц. На пачатак 2020 г. у архіве 226 832 справы, 907 фондаў. У 2014 г. архіву выдзелілі дадатковы будынак для архівасховішча, дзе цяпер размешчана больш за 21 тыс. спраў.

Пошук архіўнай інфармацыі — работа карпатлівая і працаёмкая, якая патрабуе рознабаковых ведаў па гісторыі, юрыспрудэнцыі, археаграфіі, дакументазнаўстве, замежных моў. Работа вядзецца калектывам у колькасці 10 чалавек. У 1984–2018 гг. дырэктарам установы быў Пётр Фёдаравіч Жылінскі, выпускнік Маскоўскага гісторыка-архіўнага інстытута (1984), узнагароджаны знакам «Ганаровы архівіст Беларусі» (2017). Больш за 30 гадоў працавалі архівісты Таццяна Рыгораўна Аруцюцян, Галіна Уладзіміраўна Петухова, Людміла Міхайлаўна Панцюхіна.

Дапамагчы дакументам прынесці карысць — асноўная задача архівістаў. Штогод выконваюцца больш за 700 запытаў па пытаннях пацвярджэння працоўнага стажу, навучання і інш. Звяртаюцца выкладчыкі, студэнты для падрыхтоўкі навуковых, дыпломных работ, удзелу ў канферэнцыях. Прадстаўнікі розных арганізацый цікавяцца звесткамі па гісторыі сваіх устаноў і выкананні службовых заданняў.

Матэрыял падрыхтаваны ў 2020 г. Брэсцкай абласной бiблiятэкай iмя М. Горкага. Сухапар Уладзiмiр Васiльевiч, гал. бiблiёграф аддзела краязнаўчай лiтаратуры i бiблiяграфii

1. Жумарь, С. В. Очерки истории архивного дела в Беларуси (ХV в. – 1991 г.) / С. В. Жумарь, Д. В. Карев, М. Ф. Шумейко. – Минск : Асвета, 1999. – 298 с.
2. Архивные документы Республики Беларусь — сокровищница социальной памяти государства : справочник / Комитет по архивам и делопроизводству при Совете Министров Республики Беларусь ; сост. Т. И. Седляревич. – Минск : НАРБ, 2005. – 143 с.
3. Зональный государственный архив в г. Барановичи : путеводитель (1939–1941, 1944–2010) / сост. О. И. Шершень, П. В. Жилинский ; редкол.: Г. В. Лысенко, О. И. Шершень. – Несвиж : Несвижская укрупненная типография им. С. Будного, 2012. – 448 с.
4. Научно-методическое учреждение «Зональный государственный архив г. Барановичи» // Фонды и коллекции документов личного происхождения в государственных архивах Республики Беларусь. Минск, 2009. С. 109–110.
5. Жылінскі Пётр Фёдаравіч // Архівісты Беларусі : біябібліяграфічны даведнік. Мінск, 2006. С. 109–110.
6. Дорогуш, И. В.Эвакуация документальных материалов государственных архивов Беларуси в 1941 году / И. В. Дорогуш // Беларускі археаграфічны штогоднік. Мінск, 2009. Вып. 10. C. 58–64.
7. Жумарь, С. В. Уничтожение районных архивов Беларуси в 1941–1944 гг. / С. В. Жумарь // Беларускі археаграфічны штогоднік. Мінск, 2008. Вып. 9. C. 108–117.
8. Козак, К. И. Архивы Беларуси в годы Великой Отечественной войны: формы и состояние / К. И Козак // Беларуска-польскія архіваліі: стан і перспектывы. Мінск, 2003. C. 12–37.
9. Анищенко, Н. Хранят следы былого документы... : [к 80-летию зонального госархива в г. Барановичи] / Наталья Анищенко // Наш край. Барановичи, 2020. 15 февраля. С. 4 : фот.
10. Сацута, А. Хранители прошлого : [о чествовании работников архивных учреждений в облисполкоме в связи с 80-летием архивной службы области] / Алена Сацута // Заря. 2020. 15 февраля. С. 4.
11. Шершень, О. Хранить — это дело почетное тоже : [история Зонального государственного архива г. Барановичи] / Ольга Шершень // Наш край. Барановичи, 2016. 5 октября. С. 19.
12. Кралько, Н. Хранители истории : 11 февраля архивной службе Беларуси исполняется 75 лет / Наталья Кралько ; [беседовал] Николай Ярмошук // Заря. 2015. 10 февраля. С. 5.
13. Шершень, О. Бесценные страницы прошлого : получить справку из организации, которой давно нет, — это возможно / Ольга Шершень // Наш край. Барановичи, 2010. 13 февраля. С. 6.
14. Шэршань, В. Гісторыя на стэлажах / Вольга Шэршань // Ляхавіцкі веснік. 2010. 10 лютага. С. 3.
15. Кралько, Н. Архивной службе Брестской области — 70 лет / Наталья Кралько // Архивы и делопроизводство. 2010. № 1. С. 102–110.
16. Шершень, О. Государственный архив в г. Барановичи: прошлое и настоящее / Ольга Шершень // Івацэвіцкі веснік. 2009. 13 студзеня. С. 5.
17. Шершень, О. Здесь хранится история / О. Шершень // Савецкае Палессе. Ганцавічы, 2008. 26 лістапада. С. 2.
18. Шершень, О. Владельцы заводов, мельниц и пароходов / Ольга Шершень // Наш край. Барановичи, 2008. 25 ноября. С. 3.
19. Шэршань, В. Наш жыццёвы летапіс / Вольга Шэршань // Ляхавіцкі веснік. 2008. 22 лістапада.
20. Кудрякова, Г. Путеводитель по архивам Беларуси : зональные государственные архивы Брестской области / Г. Кудрякова // Секретарское дело. 2008. № 7. С. 28–30.
21. Шершень, О. Храним вечно! : [о работе Зонального архива г. Барановичи] / Ольга Шершень // Наш край. Барановичи, 2007. 26 мая. С. 2.
22. Петрушкевич, А. Хранить без срока давности : [о работе Зонального архива г. Барановичи] / А. Петрушкевич // Наш край. Барановичи, 2003. 15 ноября. С. 3.
23. Шершень, О. Барановичскому зональному архиву — 40 лет / Ольга Шершень // Івацэвіцкі веснік. 2003. 14 лістапада. С. 2.
24. Шэршань, В. У дакументах — гісторыя краю / Вольга Шэршань // Савецкае Палессе. Ганцавічы, 2003. 12 лістапада. С. 3.
25. Курильчик, О. Это память народа : [о госархиве г. Барановичи] / О. Курильчик // Знамя коммунизма. Барановичи, 1988. 11 июня.
26. Бутрим, Я. Сохранить для потомков : [о госархиве г. Барановичи] / Я. Бутрим // Знамя коммунизма. Барановичи, 1986. 3 мая.